Ο Άγιος Κοσμάς γεννήθηκε το 1714 από ευσεβείς γονείς στο χωριό Μεγαδένδρο της ορεινής Τριχωνίδος της Αιτωλίας (γι’ αυτό και ονομάζεται Αιτωλός). Το κοσμικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος Ανυφαντής. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στη Σιγδίτσα (το σημερινό Προσήλιο) της Παρνασίδος, από τον ιεροδιδάσκαλο Γεράσιμο Λύτσικα και έπειτα στη Λομποτίνα της Ναυπακτίας από τον ιεροδιδάσκαλο Ανανία, τον ονομαζόμενο Δερβίσανο, τον οποίο και διαδέχθηκε στο σχολείο το 1735 ως δάσκαλος.
Ο πόθος όμως του Αγίου για ανώτερη μόρφωση τον έφερε στη σχολή της Αγίας Παρασκευής Βραγγιανών Αγράφων, όπου διδάχθηκε τα ιερά και κλασικά ελληνικά γράμματα. Έπειτα φοίτησε στην Αθωνιάδα σχολή του Αγίου Όρους, όπου και απέκτησε ευρύτατη μόρφωση. Λέει ο ίδιος σε μια διδαχή του: «εγώ αδελφοί μου, εκπαιδεύτηκα στη σπουδή σαράντα – πενήντα χρόνια, διάβασα πολλά και διάφορα βιβλία και περί Εβραίων και περί Ελλήνων και περί άλλων ασεβών αιρετικών. Ερεύνησα τα βάθη της σοφίας και βρήκα ότι οι άλλες πίστες είναι ψεύτικες, κάλπικες, μόνο η δική μας η Χριστιανική είναι ορθόδοξη, αληθινή και Αγία».
Το 1758 κείρεται μοναχός στην Ιερά Μονή Φιλοθέου και λαμβάνει το όνομα Κοσμάς. Στο Άγιο Όρος αγωνίζεται για τη συγκρότηση της ψυχής του, για τη δημιουργία εσωτερικής ζωής η οποία θα τον οδηγήσει και στη νίκη επί του εαυτού του. Μια φράση του που θα πει αργότερα, «κάθησα στο Άγιο Όρος δεκαεπτά χρόνια και έκλαιγα για τις αμαρτίες μου και για τις δικές σας», είναι αποκαλυπτική. Πρέπει να υποθέσουμε πολλές προσπάθειες, μεγάλη άσκηση, αγρυπνίες, ολονύκτιες προσευχές, μελέτη και παρακολούθηση του εαυτού του, πόλεμο κατά του σατανά και των παθών.
Σε ηλικία σαράντα πέντε ετών και μετά από προτροπή και πιέσεις των πατέρων της Ιεράς Μονής Φιλοθέου, λόγω ελλείψεως εφημερίου, χειροτονείται Ιερέας. Στο μοναστήρι, πολλοί περίμεναν να φροντίσει να αυξηθούν τα έσοδα της Μονής. Αυτός όμως έδωσε σημασία στην πνευματική πρόοδο, στη σωτηρία των ψυχών και έτσι πέφτει στη συνείδηση αρκετών.
Λίγο αργότερα, με κάποια θαυμαστά σημεία, ο Άγιος βλέπει το θέλημα του Θεού να αφήσει το Άγιο Όρος και να γίνει ιεραπόστολος στο υπόδουλο γένος. Θέλοντας μάλιστα να δοκιμάσει αν αυτό είναι θέλημα Θεού, ανοίγει την Αγία Γραφή και τα μάτια του πέφτουν μπροστά στα λόγια του Αποστόλου: «μηδείς το εαυτού ζητήτω, αλλά το του ετέρου έκαστος». Έχει πλέον συναίσθηση ότι είναι απεσταλμένος του Χριστού και έχει λάβει την απόφαση να πεθάνει για το Χριστό.
Σε ηλικία σαράντα έξι ετών, αποχαιρετά τους μοναχούς και αναχωρεί από το Άγιο Όρος συνεπαρμένος από τα Θεία σημεία, εφοδιασμένος με πολλά προσόντα και πυρακτούμενος από ένθεο πόθο για την ανακαίνιση και αναγέννηση του υπόδουλου έθνους.
Το 1760 μεταβαίνει στο οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, όπου λαμβάνει άδεια από τον οικουμενικό Πατριάρχη Σεραφείμ τον Β΄. Δύο λόγοι τον παρακίνησαν στην Κωνσταντινούπολη. Πρώτον, διότι ήταν πιστό τέκνο της Ορθοδοξίας και ό,τι έκανε έπρεπε να γίνεται με την ευλογία της εκκλησίας και δεύτερον, για να μην τον εμποδίζουν οι κατά τόπους εκκλησιαστικές και τουρκικές αρχές. Μάλιστα εκεί συνάντησε και τον λόγιο αδελφό του ιερομόναχο Χρύσανθο, ο οποίος του δίδαξε μερικούς κανόνες ρητορικής για να κάνει το λόγο του τεχνικότερο.
Βασικός του στόχος υπήρξε η ίδρυση σχολείων. Κατάφερε να ιδρύσει 247 σχολεία των «κοινών γραμμάτων» και 10 της «αρχαίας διαλέκτου και των επιστημών». Ο Άγιος Κοσμάς πραγματοποίησε τέσσερις περιοδείες. Κατά την πρώτη περιοδεία (1760-1765) κήρυξε στη Θράκη, Μακεδονία, Θεσσαλία και Αιτωλοακαρνανία. Κατά τη δεύτερη περιοδεία (1765-1775) κήρυξε στις ίδιες περιοχές και επί πλέον στην Ήπειρο, Αχαία και Κεφαλληνία. Κατά την Τρίτη περιοδεία (1775-1777) κήρυξε στα νησιά του Αιγαίου και του Ικονίου, στην Ήπειρο, Αιτωλοακαρνανία και Μακεδονία. Κατά την τέταρτη περιοδεία (1777-1779) κήρυξε αποκλειστικά στην Ήπειρο.
Ο Άγιος κατόρθωσε, με τα κηρύγματά του, να καταργήσει τα παζάρια της Κυριακής και να τα μεταφέρει το Σάββατο, εξοργίζοντας τους Εβραίους. Επίσης με τα απλά, αλλά πύρινα κηρύγματά του, η κοινωνική ζωή έγινε ήρεμη, η αφόρητη αγριότητα μετριάστηκε και το έθνος ξύπνησε από τον πνευματικό λήθαργο και τονώθηκε, οι εξισλαμισμοί σταμάτησαν. Έτσι ο φλογερός ιεραπόστολος έγινε στόχος του Τουρκικού μίσους και φανατισμού.
Το επίγειο τέλος του Κοσμά πλησιάζει. Ο θάνατός του θα είναι το επιστέγασμα του έργου του. Οι Εβραίοι που τον μισούν θανάσιμα, προσφέρουν στον Κουρτ Πασά του Βερατίου είκοσι πέντε χιλιάδες γρόσια για να τον φονεύσει. Αυτός τον συλλαμβάνει στο Κολλικόντασι και τον απαγχονίζει στον Άψο ποταμό, κοντά στο χωριό Μαγουλί, στις 24 Αυγούστου του 1779. Προηγουμένως ο Άγιος ζήτησε την άδεια να προσευχηθεί. Γονάτισε δοξάζοντας και ευχαριστώντας το Θεό που τον αξιώνει να θυσιάσει τη ζωή του για την αγάπη του προς Αυτόν. Κατόπιν ευλόγησε σταυροειδώς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ευχήθηκε σε όλους τους Χριστιανούς να τηρούν τις εντολές του Θεού και είπε το ψαλμικό: «Διήλθομεν δια πυρός και ύδατος και εξήγαγες ημάς εις αναψυχήν».
Όταν οι δήμιοι επιχείρησαν να του δέσουν τα χέρια, ο Άγιος τους είπε ότι δεν χρειάζεται, αφού δεν πρόκειται να φέρει αντίσταση. Έτσι, κρατώντας τα χέρια του σταυρωμένα, προχώρησε και πέρασε το κεφάλι του στην αγχόνη. Οι δήμιοι απέσυραν την πέτρα και ο Άγιος μετεωρίστηκε, παραδίδοντας το πνεύμα του στο Θεό.
Στη συνέχεια οι δήμιοι γύμνωσαν το λείψανό του και, αφού έδεσαν μια βαριά πέτρα στο λαιμό του, το έριξαν στον ποταμό. Οι Χριστιανοί έσπευσαν αμέσων να ανασύρουν από τον ποταμό το Άγιο λείψανο, αλλά δεν μπόρεσαν να το βρούν. Τρεις μέρες αργότερα, ένας ευλαβής ιερέας ονόματι Μάρκος, μπήκε σε μια βάρκα και, αφού έκανε το σημείο του Σταυρού, έπλεε στον ποταμό με σκοπό να βρει το Άγιο λείψανο. Σε κάποια στιγμή είδε το Άγιο λείψανο να πλέει στον ποταμό όρθιο. Αμέσως το ανέσυρε συγκινημένος και, αφού το έντυσε με το ράσο του, το μετέφερε στο μοναστήρι της Υπεραγίας Θεοτόκου (κοντά στο χωριό Κολικόντασι) και το ενταφίασε με τιμές πίσω από το Άγιο Βήμα.
Τα χαριτόβρυτα λείψανα του Ιερομάρτυρος τοποθετήθηκαν σε ειδική λάρνακα μέσα στο καθολικό της Ιεράς Μονής. Με τη χάρη του Θεού διαφυλάχθηκαν αβλαβή κατά την περίοδο που το αθεϊστικό καθεστώς της Αλβανίας απαγόρευε κάθε θρησκευτική εκδήλωση και έκφραση. Με τα Ιερά λείψανα του Αγίου Κοσμά έχουν γίνει και γίνονται πολλά θαύματα.
Η μνήμη του Αγίου Ιερομάρτυρος Κοσμά του Αιτωλού εορτάζεται στις 24 Αυγούστου.